Szpiczak mnogi

Szpiczak mnogi (inaczej szpiczak plazmocytowy) jest nadmiernym i nieprawidłowym mnożeniem się nieprawidłowych komórek produkujących przeciwciała, czyli cząsteczki, które odpowiadają za odporność organizmu człowieka, najczęściej zlokalizowanym w kościach płaskich. Ta grupa schorzeń obejmuje też białaczkę plazmocytarną oraz pozaszpikową postać szpiczaka. Do chorób nowotworowych należących do nieprawidłowości plazmocytów zalicza się również pierwotną układową amyloidozę łańcuchów lekkich, zespół POEMS oraz makroglobulinemię Waldenströma.

Komórki szpiczaka produkują nieprawidłowe białko, które jest przeciwciałem lub też fragmentem przeciwciała (15-20% przypadków szpiczaka).

Większość przypadków (90%) odnotowuje się u osób powyżej 50. roku życia.

Pacjenci najczęściej skarżą się na bóle kostne wynikające z ubytków w kościach i złamań o nieznanej przyczynie. U chorych występują nawracające infekcje związane z obniżonym stężeniem prawidłowych przeciwciał w krwi. Ponadto często rozpoznaje się niedokrwistość, uszkodzenie nerek oraz obwodowe uszkodzenie nerwów. Wyniki badań laboratoryjnych wskazują na nadmierną ilość białka z charakterystycznym wzrostem białka monoklonalnego oraz nadmierną ilość wapnia we krwi. Mogą również wystąpić zaburzenia krzepnięcia i nadmierna lepkość krwi, co objawia się różnymi zaburzeniami widzenia lub zaburzeniami neurologicznymi (bóle głowy, spowolnienie myślowe, zaburzenia świadomości, zawroty głowy, drgawki, śpiączka). Odmiana bezobjawowa szpiczaka występuje u około 8% chorych.

Diagnostyka obejmuje liczne badania laboratoryjne i obrazowe. Dzielimy je na:

Badania przesiewowe:

• morfologia krwi,
• odczyn Biernackiego (badanie wskazujące między innymi na ilość białka we krwi czy nasilenia odczynu zapalnego),
• stężenie kreatyniny, wapnia, albuminy, dehydrogenazy mleczanowej,
• elektroforeza białek surowicy i zagęszczonego moczu (czyli specjalistyczne badanie pokazujące ilość poszczególnych rodzajów białek we krwi i moczu),
• radiogramy (zdjęcia RTG) poszczególnych kości, których dotyczą dolegliwości;

Badania potwierdzające rozpoznanie szpiczaka:

• immunofiksacja – specjalistyczne badanie białek krwi,
• ilościowa ocena białka monoklonalnego w surowicy i/lub moczu,
• stężenie przeciwciał,
• stężenie wolnych łańcuchów lekkich w surowicy (zalecane zwłaszcza w przypadkach choroby łańcucha lekkiego i szpiczaka skąpowydzielającego przeciwciała),
• radiogramy wszystkich kości,
• tomografia komputerowa albo rezonans magnetyczny kości lub innych okolic w sytuacjach wątpliwych,
• biopsja aspiracyjna szpiku (badanie szpiku pobranego z kości) lub trepanobiopsja szpiku (badanie szpiku oraz kości).

Białaczka plazmatycznokomórkowa

Białaczka plazmatycznokomórkowa jest rzadką chorobą nowotworową komórek plazmatycznych, stanowiąca około 1-2% wszystkich nowotworów komórek plazmatycznych. Średni wiek osób, u których rozpoznaje się PCL, wynosi powyżej 50 lat.

Częstymi objawami są: znaczne osłabienie, zawroty głowy powodowane niedokrwistością, krwawienia i skłonność do siniaczenia się wywołane przez zmniejszenie ilości płytek krwi oraz zaburzenia świadomości, senność, zaburzenia czynności nerek oraz nudności wywołane przez wzrost stężenia wapnia w krwi.

Zdiagnozowanie polega na stwierdzeniu we krwi obwodowej absolutnej liczby komórek plazmatycznych większej lub równej 2 miliardy/l. Badania pomocnicze obejmują: pobranie szpiku kostnego; badania radiologiczne, włączając kości długie; pełną morfologię krwi obwodowej; testy funkcji wątroby, kreatyninę; β2-mikroglobulinę ; elektroforezę białek w surowicy i moczu z immunofiksacją; aktywność dehydrogenazy mleczanowej i stężenie wapnia.

Pierwotna układowa amyloidoza łańcuchów lekkich

Pierwotna układowa amyloidoza łańcuchów lekkich jest chorobą nowotworową należącą do zaburzeń plazmocytów, w której komórki nowotworowe produkują białko będące fragmentem lub całym łańcuchem lekkim przeciwciała. Białko to daje początek włókienkom amyloidowym, które odkładając się pozakomórkowo w tkankach i narządach, powodują upośledzenie ich funkcji.

Średnia wieku chorych na amyloidozę w chwili rozpoznania wynosi 63 lata. Średnia całkowitego przeżycia nieleczonych chorych wynosi 12 miesięcy, natomiast leczonych – 2 lata.

Pierwotna układowa amyloidoza może się rozwinąć w konsekwencji do nieprawidłowego rozrostu limfocytów B (części białych krwinek). Najczęściej amyloidoza związana jest ze szpiczakiem (10-15%), rzadziej z inną chorobą – makroglobulinemią Waldenströma. Rozwój amyloidozy może poprzedzać rozwój objawowego szpiczaka (0,4%), jak również rozwijać się w trakcie jego trwania (6%).

Objawy tej choroby to: bóle brzucha wynikające z powiększenia organów wewnętrznych, obrzęki związane z niewydolnością nerek oraz serca, objawy uszkodzenia obwodowych nerwów, biegunki lub zaparcia, powiększony język.

Gdy w badaniu mikroskopowym pobranym za pomocą igły potwierdzona zostanie obecność amyloidu, u pacjenta należy wykonać badania identyfikujące białko, a także dokonać oceny zajęcia narządów. Inne badania diagnostyczne to: badanie białka monoklonalnego w surowicy i w moczu, badanie mikroskopowe szpiku kostnego oraz badanie wolnych łańcuchów lekkich we krwi.

Zespół POEMS

Zespół POEMS to choroba komórek plazmatycznych określana akronimem opartym na skojarzeniu występujących objawów, czyli polineuropatii (uszkodzenia nerwów), powiększenia narządów wewnętrznych (organomegalia), zaburzeń endokrynnych (wydzielania hormonów), białka monoklonalnego (nieprawidłowego białka) i zmian skórnych (POEMS).

Zespół POEMS występuje bardzo rzadko.

Uważa się, że zasadnicze znaczenie w rozwoju zespołu POEMS mają wysokie stężenia cząsteczek zapalenia oraz pobudzających rozwój naczyń.

Charakterystyczne objawy omawianego zespołu muszą występować w związku czasowym. Dominujący objaw zespołu POEMS stanowi obwodowe uszkodzenie nerwów, które stwierdza się u 100% chorych. Najważniejszym objawem pozwalającym odróżnić zespół POEMS od innych nieprawidłowości plazmocytów jest stwierdzenie co najmniej jednej zmiany o cechach stwardnienia w kości. Przy braku zmian kostnych wątpliwe jest, żeby zespół POEMS był rozpoznaniem ostatecznym. U chorych, u których rozpoznano zespół POEMS, mogą występować zmiany skórne, do których należy przede wszystkim nadmierne owłosienie i nadmierne zabarwienie skóry. U połowy chorych stwierdza się powiększenie wątroby, rzadziej powiększenie śledziony czy węzłów chłonnych. U około 84% chorych wykrywa się zaburzenia wydzielania gruczołów. Najczęściej stwierdzana jest  niedoczynność gruczołu tarczowego, niedobór hormonów płciowych, zaburzenia przemiany glukozy i niewydolność nadnerczy. U części chorych może wystąpić zakrzepica żylna i tętnicza. U mężczyzn może dojść do powiększenia sutków, a także do zaniku jąder. W przypadkach omawianego zespołu nierzadko stwierdza się nieprawidłowe wyniki badań morfologicznych krwi obwodowej; najczęściej odnotowywane są wysokie wartości płytek krwi i czerwonych krwinek.

Diagnostyka w tym zespole obejmuje badanie morfologii krwi oraz podstawowe badania biochemiczne, badania RTG kości i tomografię komputerową poszczególnych okolic ciała w celu oceny powiększenia organów wewnętrznych oraz węzłów chłonnych. Oznacza się także białko monoklonalne w specjalistycznych badaniach krwi. Pomocne są także oznaczenia hormonów związanych z częstymi w tej chorobie zaburzeniami wydzielania hormonalnego.

Makroglobulinemia Waldenströma

To przypadek współwystępowania chłoniaka limfoplazmocytowego z gammapatią monoklonalną IgM.

Chłoniak limfoplazmocytowy jest nowotworem z małych limfocytów B, komórek limfoplazmatycznych i plazmocytów (różnych typów białych krwinek), przebiegającym zwykle z zajęciem szpiku kostnego, czasami węzłów chłonnych i śledziony, który jednocześnie nie spełnia kryteriów rozpoznania innego nowotworu z małych limfocytów B.

Objawy można podzielić na takie, które wynikają z zajęcia szpiku kostnego przez komórki chłoniaka, oraz związane z obecnością nieprawidłowego białka klasy IgM: osłabienie, męczliwość, nawracające krwawienia z nosa i dziąseł, gorączka, nocne poty, spadek masy ciała, uszkodzenia nerwów obwodowych, bóle i zawroty głowy oraz powiększenie węzłów chłonnych, wątroby lub śledziony.

Zwykle wykonuje się badanie białek w poszukiwaniu nieprawidłowego przeciwciała klasy M (immunoelektroforeza, immunofiksacja). Zaleca się też badanie szpiku (rozmaz komórkowy lub badanie kości wraz ze szpikiem – trepanobiopsja). Często wykonuje się też dokładne badania szpiku za pomocą cytometrii przepływowej – specjalistycznego badania, które oznacza powierzchniowe cząsteczki na komórce. Zalecane jest także wykonanie tomografii komputerowej szyi, klatki piersiowej i jamy brzusznej z miednicą w poszukiwaniu powiększenia węzłów chłonnych i organów. Wykonuje się także badanie morfologii krwi i układu krzepnięcia oraz podstawowe badania biochemiczne.

Wojciechowska Urszula, Didkowska Joanna. Zachorowania i zgony na nowotwory złośliwe w Polsce. Krajowy Rejestr Nowotworów, Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowy Instytut Badawczy. Dostępne na stronie http://onkologia.org.pl/raporty/ dostęp z dnia 07/08/2020.